بررسی عوامل تأثیرگذار بر تربیت دینی

1. نقش خانواده در تربیت دینی بی توجهی یا کم توجهی پدر و مادر یا مربی خانواده به فرزندان و نیز سطحی نگری و بی مبالاتی اعضای خانواده نسبت به مسائل دینی خصوصاً فریضه نماز، تأثیر به سزایی در چگونگی تربیت دینی کودک دارد. اگر فرزند در خانه ای رشد کند که افراد آن در قبال مسائل دینی خود را مسئول ندانند و یا به نماز اهمیت ندهند و خود، اهل نماز نباشند، قطعا فرزندان نیز گرایش رضایت بخشی به نماز نخواهند داشت. دسته ای از پدران و مادران هستند که خود دین دار و اهل عبادتند، ولی به فرزندان خود توجهی ندارند و به عنوان پدر و مادر، از فرزندان نمی خواهند که نمازشان را بخوانند یا به احکام واجب الهی عمل کنند. این گروه می پندارند که فرزندانشان همه چیز را می فهمند و دیگر نیازی به یادآوری آنان نیست و یا اینکه تمام سهل انگاری ها و گریز از تکالیف دینی فرزندانشان را به حساب بچه بودنشان توجیه می کنند و کاملاً آشکار است که این گروه از فرزندان به راحتی به انجام تکلیف های دینی از جمله فریضه نماز روی نخواهند آورد و تقید چندانی هم به این مسائل نخواهند داشت. کانون خانواده اولین و بهترین مدرسه رشد و کمال و شخصیت سازی است. اگر والدین یا مربیان خانواده، افراد مدیر، مسئول و کارآمدی باشند، به طور قطع محیط خانواده نیز سالم و آماده تعالی و رشد کودکان خواهد بود و اگر مسئول خانواده مسئولیت پذیر نباشد و بی قید و بند باشد امید زیادی به تربیت صحیح و اسلامی فرزندان نیست. در اهمیت توجه به فرزندان، علی علیه السلام در نامه ای خطاب به فرزند بزرگوارشان، امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید: فبادرتک بالادب قبل ان یقسو قلبک و یشتغل لبّک. پیش از اینکه دل کودکانه ات سخت شود و عقلت به اندیشه های دیگری سرگرم شود، به تربیت تو مبادرت کردم (وظیفه پدری را انجام دادم). امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «بهترین ارثی که پدران برای فرزندان خود باقی می گذارند ادب و تربیت صحیح است نه ثروت و مال». این مسئولیت آن چنان سنگین است که ائمه معصومین علیهم السلام نیز از خدا یاری می جویند، به گونه ای که امام سجاد علیه السلام می فرماید: « و اعنّی علی تربیتهم و تادیبهم و برّهم؛ بار خدایا! مرا در تربیت و ادب و نیکوکاری فرزندانم یاری و مدد فرما». شاعران و بزرگان ادب فارسی که از فرهنگ غنی اسلامی توشه برچیده اند نیز این امر را از نظر دور نداشته اند، چنان که سعدی شیرین سخن در این باره می سراید: ;چو خواهی که نامت بماند به جای ;پسر را خردمندی آموز و رای ;که گر عقل و طبعش نباشد بسی ;بمیری و از تو نماند کسی ;بسا روزگارا که سختی برد ;پسر چون پدر نازکش پرورد ;خردمند و پرهیزکارش برآر ;گرش دوست داری به نازش مدار بنابراین، نقش تربیتی خانواده بسیار حایز اهمیت است، ولی نکته ای که باید در این باره به آن توجه داشت، این است که اگر فرزندی در خاستگاه تربیتی خوبی قرار نگیرد، نباید از اصلاح و رستگاری او ناامید شد؛ زیرا چه بسا جوانی با تحصیل علم به حدی از تأمل و دوراندیشی می رسد که به واسطه مشورت با مشاوران و مربیان متدین و دل سوز و یا همراهی و هم صحبتی دوستان آگاه و متعهد، رفتار و آداب خانوادگی خویش را اصلاح می کند و به جرگه صالحان درمی آید و راهی به سوی کمال و سعادت می یابد. 2. تأثیر گروه هم سالان و دوستان بر تربیت دینی نقش حساس و سازنده دوستان در شکل دهی به شخصیت انسان ها به ویژه در سنین نوجوانی و جوانی را نباید نادیده گرفت. دوستان شایسته و خوب در هدایت آدمی به سوی کمال و سعادت تأثیرگذارند و دوستان ناشایست نیز با انحراف انسان و کشیده شدن به طرف ناهنجاری های اخلاقی و اعتقادی آثار جبران ناپذیری بر جای می گذارند. چه بسا جوانان پرمایه ای که دین دار و در عمل به تکالیف دینی کوشا هستند، ولی به سبب رفاقت و هم نشینی با افرادی سست ایمان، در محله، محیط کار یا مدارس و یا دیگر عرصه های اجتماع، دیانت و تقید دینی خود را از دست می دهند و به مفاسد اخلاقی رو می آورند. در کنار دوستان ناباب، عواملی مانند مطالعه نوشته های تحریک آمیز، مشاهده تصاویر و عکس های مبتذل و... ذهن جوانان را ناپاک می سازد و اعتقادات دینی آنان را کم رنگ می کند. راهکار اساسی و مطمئن برای بهبود و اصلاح روند دوست یابی برای نوجوانی که در آغاز راه و در حال شکل گیری شخصیت است، انتخاب دوستان مناسب و باایمان است و در این راه، شناخت ملاک ها و شاخصه هایی برای دوست گزینی مهم و یاریگر والدین است. یک رفیق ناشایست در میان دوستان خوب، به میوه ای تشبیه شده است که در میان میوه های سالم در جعبه ای قرار دارد؛ همان طور که یک میوه کرم خورده و خراب می تواند میوه های زیادی را از بین ببرد، یک رفیق ناسالم نیز بسیاری از اطرافیان خود را به صفات و ویژگی های ناپسند خود متمایل می سازد. درباره دقت و بررسی در گزینش دوستان، ائمه دین سفارش های اکیدی دارند، چنان که حضرت علی علیه السلام می فرماید: من اتّخذ اخا من غیر اختبارا الجأه الاضطرار الی مرافقة الاشرار. کسی که ناسنجیده با دیگران پیمان دوستی می بندد، ناچار باید به رفاقت اشرار و افراد فاسد تن در دهد. گفتنی است، دوست می تواند خط سیر زندگی انسان را به سوی روشنایی یا تاریکی تغییر دهد، بنابراین دقت در انتخاب شاخص و معیارهای مناسب برای گزینش دوستان راستین جایگاه ویژه ای دارد. از مهم ترین ملاک ها و معیارهای انتخاب دوست به متغیرهای زیر اشاره می کنیم: الف) بهره مندی از فکر و عقیده سالم کسانی که از فکر و اندیشه پاک و سالم برخوردارند، دیگران را به صلاح و رستگاری رهنمون می شوند. هر نوجوان و جوانی باید بکوشد که در پگاه تکلیف، گل وجود خویش را با افکار و نیات پاک آبیاری کند تا شاهد طراوت و شادابی روح و روان خویش باشد و در این راه توصیه حضرت علی علیه السلام را آویزه گوش خود سازد که به یکی از یاران خویش به نام حارث همدانی فرمود: یا حارث و احذر صحابة من یفیل رأیه و ینکر عمله فانّ الصاحب معتبر بصاحبه. ای حارث، از رفاقت با کسانی که افکارشان خطا و اعمالشان ناپسند است دوری کن، همانا آدمی به اخلاق و سیره رفیقش خو می گیرد و به افکار و اعمال وی معتاد می شود. در حقیقت، دوستان برگزیده همانند اعضای بدن انسانند که باید در حفظ آنها کوشا بود؛ زیرا از دست دادن دوستان خدمت گزار لطمات جبران ناپذیری به دنبال دارد. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در حدیثی به اهمیت حفظ و رعایت دوستان خوب اشاره می کند: من فقد اخا فی اللّه فکانّما فقد اشرف اعضائه. کسی که دوست خوب خود را که برای خدا با وی پیوند دوستی داشته است، از دست بدهد، گویا شریف ترین اعضای بدن خود را از دست داده است. ب) آراستگی به خلق پسندیده تواضع دوستان متواضع و فروتن، لیاقت پیوند دوستی را دارند؛ چرا که این گونه اخلاق و روحیات به دوستان فرد درس تازه ای برای اطاعت و عبادت مخلصانه حق را می دهد. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در حدیثی، به این امر تأکید می ورزد و می فرماید: «المرء علی دین خلیله و قرینه؛ روش آدمی بر طبق مذهب و سیره دوست و رفیقش خواهد بود». حضرت علی علیه السلام نیز در هشداری مبنی بر فاصله گیری از دوستانی که صفات ناپسند دارند فرموده است: لا تصحب الشریر فانّ طبعک یسرق من طبعه شرا و انت لا تعلم. از مصاحبت با مردم شریر و فاسد بپرهیز که طبعت به طور ناخودآگاه بدی و ناپاکی را از طبع منحرف می دزدد، در حالی که تو از آن بی خبری. همه این توصیه ها و هشدارها برای دوری گزیدن از چنین دوستانی، برای صیانت از دین آدمی است. در کلام نورانی امام صادق علیه السلام چنین آمده است: «من یصحب صاحب السّوء لا یسلم؛ کسی که با رفیق بد هم نشین شود، سالم نمی ماند و سرانجام به ناپاکی آلوده می شود». ج) برخورداری از عقل و تدبیر میزان علم و آگاهی و عقل و اندیشه، به عنوان عامل مهمی در انتخاب بهتر دوست، کمک شایان توجهی دارد. دوست عاقل و آگاه، مایه خوش بختی و رفیق جاهل و بی تدبیر، اسباب ناراحتی و رنج و مشقت است. چه نعمتی بهتر از دوستانی که به هنگام مشاوره، با درایت خود، تمام جوانب کار را در نظر می گیرند و آن گاه با خیرخواهی و دوراندیشی راه درست را می نمایانند و چه گرفتاری ای از این بدتر که شخصی به جای کمک برای برطرف ساختن مشکلات، مانعی دیگر را با سفاهت خود پیش پای آدمی قرار دهد. درباره دوری از رفاقت با افراد نادان، امام سجاد علیه السلام خطاب به فرزندش امام محمد باقر علیه السلام می فرماید: یا بنیّ ایّاک و مصاحبة الاحمق فانّه یرید ان ینفعک فیضرّک. ای فرزندم! از رفاقت با احمق پرهیز کن؛ چون او اراده می کند که به نفع تو قدمی بردارد، ولی بر اثر حماقت و نادانی مایه ضرر و زیانت می شود. چنان که امام حسن عسکری علیه السلام نیز در پرهیز کردن از رفاقت با چنین دوستانی می فرماید: «صدیق الجاهل تعب؛ دوست انسان جاهل همیشه در سختی و زحمت است». پایان این قسمت را با روایتی زیبا از امام صادق علیه السلام آراسته می سازیم که فرموده است: دوستان صمیمی سه دسته اند: اول؛ کسی که همانند غذا از ضروریات و لوازم زندگی به حساب می آید و در همه حالات، انسان به او نیازمند است و او رفیق عاقل است. دوم؛ کسی است که وجود او برای انسان به مانند یک بیماری مزاحم و رنج آور است و او رفیق احمق است. سوم؛ دوستی است که وجودش نافع است، همانند داروی شفابخش و ضد بیماری و او رفیق عاقل و دارای فکری عمیق و دوراندیش است. د) خوش نامی برخی از افراد به پاکی و نجابت و دین داری مشهورند که دوستی با آنان جای شادمانی دارد، ولی بعضی به بدی و زشتی و بی ایمانی شهره هستند و اگر کسی قدرت اصلاح و سازندگی چنین افرادی را ندارد، نباید با آنان طرح دوستی بریزد؛ زیرا بنابر گفته حضرت علی علیه السلام به امام حسن مجتبی علیه السلام در وصیت نامه خود: ایّاک و مواطن التّهمة و المجلس المظنون به السّوء فانّ قرین السّوء یغرّ جلیسه. از مراکز بدنام و محل های مورد تهمت و از مجالسی که مورد سوء ظن هستند، دوری کن؛ به دلیل آنکه رفیق بد، دوستش را فریب می دهد و او را به کار ناپسند تحریک می کند. پیامبر گرامی اسلام نیز در دوری از چنین افراد و مجالسی می فرماید: اولی النّاس بالتّهمة من جالس اهل التهمة. شایسته ترین مردم برای بدنام کردن و ننگ اجتماعی، کسی است که با بدنامان مجالست داشته باشد. ه) صداقت در گفتار و رفتار صداقت در گفتار و رفتار، نشانه کمال و اعتدال روحی و روانی آدمی است. کسی که صادق نیست، نوعی رفتار تصنعی و کاذب برای خود انتخاب می کند تا در وادی آن، رفتار و ذات حقیقی خود را بپوشاند. بر این اساس، از دیدگاه روان شناسان این گونه اشخاص از نوعی کمبود و کاستی روحی و روانی رنج می برند، وگرنه کسی که دارای شخصیت متعادل و حقیقی است، نیازی به دروغگویی ندارد. در اخبار و روایت های گوناگون ائمه معصومین علیهم السلام انسان کاذب و دروغگو را به سراب تشبیه کرده اند و دیگران را از دوستی با آنان بر حذر داشته اند. امام صادق علیه السلام می فرماید: ایّاک و مصادقة الکذّاب فانّه کالسراب یقرّب علیک البعید و یبعّد عنک القریب. از دوستی با انسان کذاب بر حذر باش، چون او همانند سراب است که دور را برای تو نزدیک و نزدیک را از تو دور می سازد. یعنی همان طور که سراب، امر واقعی نیست و از دور بیننده را می فریبد، دوستان کاذب نیز واقعیت ها را وارونه می نمایانند. حدود و قلمرو دوستی ها بی دقتی در دوست یابی، حسرت و پشیمانی در قیامت را در پی خواهد داست. قرآن مجید تصویر کسانی را که این نوع احساس زیان کاری و پشیمانی می کنند، چنین ترسیم می کند که ایشان می گویند: «یا وَیْلَتی لَیْتَنی لَمْ أَتَّخِذْ فُلانًا خَلیلاً؛ ای وای بر من! کاش فلان(فرد گمراه) را دوست خود انتخاب نکرده بودم». (فرقان: 28) امام صادق علیه السلام در روایتی ارزشمند، حدود دوستی را به زیبایی بیان فرموده است: دوستی و رفاقت با دیگران دارای حدودی است، کسی که همه آن حدود را دارا نباشد، او را دوست کامل برای خود انتخاب نکن و آن کس که هیچ یک از آن حدود را ندارد، در حقیقت دوست نیست و آن حدود عبارتند از: اول ـ ظاهر و باطنش نسبت به تو یکسان باشد؛ دوم ـ زیبایی و زشتی تو را زیبایی و زشتی خود ببیند؛ سوم ـ دست یابی به مال و رسیدن به مقام، رفتارش را نسبت به تو عوض نکند؛ چهارم ـ در باب رفاقت و دوستی از آنچه در اختیار دارد، نسبت به تو مضایقه نکند؛ پنجم ـ هنگام سختی ها و مصایب تو را تنها نگذارد. همچنین آن امام همام در جای دیگر می فرماید: هر کس که دو خصلت در او بود، شایسته معاشرت و دوستی است، وگرنه از او دوری کن، دوری کن، دوری کن. گفته شد آن دو صفت چیست؟ فرمود: یکی نماز را به وقت خواندن و به آن مواظب بودن و دیگری همدردی. اینکه امام سه بار تأکید می کند که دوری کنید، نشانه شدت تأثیرپذیری از صفات دوستان است. چنان که سنایی غزنوی هم می گوید: ;با بدان کم نشین که در مانی ;خوپذیر است نفس انسانی و یا عارف رومی،(مولوی) می سراید: ;تا توانی می گریز از یار بد ;یار بد بدتر بود از مار بد ;مار بد تنها همی بر جان زند ;یار بد بر جان و بر ایمان زند و به راستی که نقش دوستان در سعادت و شقاوت انسان بر کسی پوشیده نیست، ازاین رو دقت در انتخاب و معاشرت دوستان بسیار سفارش شده است.